ثقه الاسلام

مشروطه اينقيلابيندا، عاليم‌لرده خالق ايله برابر استبدادين قارشيندا دايانيب و جانلاريني بو يولدا قوربان وئريبلر. بؤيوك اينقيلابي عاليم‌لرين بيريسي ده ميرزا علي ثقه الاسلام ديركي عاشورانين ۷۳ جو شهيدي لقبيني قازانميشدير. ثقه الاسلام اولو بير علم آدامي، عاليم، فقيه، شاعير، يازيجي و درين دوشونجه‌لي بير اينسان ايدي. مشروطه غلبه چالاندان سونرا، مشروطه‌ني قوروماق و ياد ميللت‌لري-اشغالچي‌لاري آنا يوردوندان ائشيگه چيخارماق، ثقه الاسلام كيمي، شيخ محمد خياباني كيمي عاليم‌لرين بوينونا دوشور. روس اشغالچيلاري، مستبد حاكيم‌لردن مدافعه و اؤز منافعيني ساخلاماق اوچون تبريزه سوخولموش و هله ده بوراني بوراخميرديلار. اشغالچيلار، استعمارچي‌لار و مستبد حاكيم‌لر ال بير اولوب، خالقي اينقيلاب ثمره‌سيندن بهره‌سيز ائتمك اوچون چاليشيرديلار.
بئله‌ بير زاماندا، ستارخان و باقرخاني تبريزدن تهرانا چاغيريب، تبريزي رهبرسيز ائتميشديلر. روس كونسولخاناسي‌دا تبريز بوش گؤره‌ر‌ك اينقيلابچي‌لاري توتوقلاييب آرادان قالديرماق اوچون مئيدانا گيرير. تبريزده قورولان غيبي مركزين ليدئرلريني توتماق و خالقي رهبرسيز قويماق، روسيا كونسولونون ايلك وئرليشلريندن ساييليردي. بو زامان علي مسيو، ثقه‌الاسلام، شيخ‌سليم، ضياء‌العلما، صادق خان الملك، آقامحمد قافقازلي و آقا محمدخان توتولورلار، آنجاق علي مسيو آرادان چيخيب توتولمايير، روس اشغالچيلاري اونون ايكي يئني يئتمه حسن (۱۴ ياشلي) و قادر (۱۷ ياشلي) اوغلانلاري توتور و هاميسيني ۱۳۳۰ ايلين محرم آيي‌نين عاشورا گونونده تبريزده دارا چكير.[۱]
ثقه الاسلام ۱۲۳۸ ايلينده تبريزده آنادان اولوب، ايلك تحصيليني تبريزده بيتيرندن سونرا قوم شهرينه كؤچوب علم و فقه تحصيليني اوخويور، سونرا عتبات عاليه‌يه گئديب و ۹ ايل تامام اورادا اصول، فقه، حكمت، كلام، ادبيات، رياضيات، نجوم، هيئت و تاريخ علم‌لريني اؤيره‌نيب و بيرده يرلي عاليم كيمي اؤز شهري تبريزه دؤنور.
مشروطه اينقيلابيندا جانيندان كئچن بير بيلگين كيمي خالقين اويانماسيندا چاليشير. او، هم منبرلرده دانيشيب خالقي اويادير، هم ده الينده سيلاح آليب استبدادين قارشينا چيخير. مشروطه اينقيلابي غلبه چالير، آنجاق ايسته‌ديگي هدفلره اوغرامير. يئنه ده عاليم لر مشروطه‌ني قوروماق اوچون آياغا قالخيرلار. ثقه الاسلام يئنه‌ده بو قالخيشدا اؤن سيرالاردا دايانير. نهايت روس كونسولو طرفيندن توتولوب و صحراحربي محاكمه ائده‌رك ثقه السلامي اؤلدورمه قراريني صادر ائديرلر. آنجاق عاشورا گونونده، يولداشلاريلا برابر دارا چكيلير. دارا چكن زامان، ثقه الاسلام اوجاسسله روس كوماندانينا بئله دئيير:
«بيزيم اوچون دار آغاجي معراجدير، آللاها گئده‌ن نرديوان‌دير».
ثقه الاسلام عؤمور بويو اشغالچيلار قارشيندا دايانيب، هئچ زامان سوسماييب و عؤمرونون سون آنلاريندا دا اونلارا باش اگمه ميشدير.
ثقه الاسلام، عيني حالدا ده‌يرلي بير شاعيرديرده. اونون حتا ليريك شعرلري واردير. آنجاق اونون قلم سيلاحيلا يازديغي اثرلر هميشه دوشمني قورخدورموش و خالقي‌نين يولونو ايشيقلانديرميشدير. بوگون اونون اثرلريني بئله سيرالاييب، چاپ‌ ائتمك تكليفي چاغداش آراشديريجيلاريميزين بوينوندادير. اونون اثرلري بونلاردير:
۱ – ديوان شعر
۲ – مرآت المكتب ۷ جلد
۳ – اگر ما آذربايجانيان غفلت كنيم
۴ – مشروعه يا مشروطه
۵ – رسالهء سياست
۶ – علم الرجال
۷ – لال لار كيتابي
۸ – تحصيل زيج هندي
۹ – تلگرافلار مجموعه سي[۲]
۱۰ – ايضاح الاخبار
۱۱ -تاريخ اماكن شريفه ورجال برجسته
اونون بير غزليني بيرگه اوخوياق:
ياشيندا بير گؤز آچمادي بيچاره گؤزلريم
يانيندا بير دويونجا باخا ياره گؤزلريم.
چوخ باخسا زولفووه، اونا عيب ائتمه، عذرو وار
آغ سينه‌نه باخاندا، دوشوب قاره گؤزلريم.
بيلمم كي هانسي عضوونه يارين نظر ساليم
بير چاره قيل كؤنول، قاليب آواره گؤزلريم.
ياردان فلك ستم‌له آييرسا، حياتي‌دن
گؤز اؤرته‌رم‌كي، دوشمه يه اغياره گؤزلريم.[۳]
آيري بير غزلينده، يئنه‌ده بيرليك ماهني‌سي اوخويور:
خيالين ياخشي مونس دير منه شام و سحر سنسيز
كي سنسن، اؤزگه يوخ قلبيمده، بير فكر دگر سنسيز.
اؤزون گؤردون صلاح كاري، مندن ال چكيب گئتدين
مگر سنسن قالان، غم بيرده مندن ال چكر سنسيز.
وطندن آيري دوشدون، آيري دوشدون روح جسميندن
گؤزومدن عشقيله باهم آخار، خون جگر سنسيز.
چيخيب ظاهرده الدن دامنين، لاكن يقينيمدير
موافق اولماسين بو ظولم ايله حكم قدر سنسيز.
گلرسن قورخورام بير گون، سني گؤرمك محال اولسون
گئده‌ر شايد فراقيندا بو آز نور بصر سنسيز.[۴]
ثقه‌الاسلامين ديلي چوخ ساده، آخيجي، عيني حالدا محكم و آخساقسيزدير. شعرلريندن علاوه، مكتوبلاري دا ادبي جهتيندن چوخ ده يرلي ديرلر. بورادا ايكي ديللي اثرلرين گؤزه‌ل اؤرنك لريني گؤرمك اولور.
ثقه‌الاسلامين توركجه شعرلري هله ليك بير يئره توپلاغاييب و ديواني چاپ اولماييبدير، آنجاق اونون مكمل ديوانيني تدوين ائتمك معاصير آراشديرماجيلارين بوينوندا اولان وظيفه‌لردندير. اونون رباعي‌لري ده چوخ گؤزه‌ل و اوره‌يه ياتان دير بيرنئچه سيني بيرگه اوخوياق:
هيجراندا كؤنول عشقيله مجنون اولدو،
قان آغلادي او، عرصه ده جيحون اولدو.
بيرتك گئجه كي باخدي گؤزه ل گول اوزونه
گؤز ياشلاري عؤمرو بويو گولگون اولدو.
***
هيجران گئجه سينده او قيامتدن اثر وار
اوندا او گؤزه ل غمزه لي قامتدن اثر وار
اصلاكي چاتا مقصده، مقصوده حياتدا
هر كيمده بير ذره جه دهشتدن اثر وار.
***
توتماق اولا اوچموش اوخو سعي ايله امكان
بلكم ده شكر آلماق اولا چؤل قاميشيندان
فيل بلكه قاريشقا يووا سيندا توتا مسكن
بونلار اولار، اولماز يئتيشك وصلينه جانان.
***
ائو اولموش اوزولدن داما دك گؤر نئجه ويران
مسجدلري ميخانه ائديب قورخولو دؤوران
اوچدو ائوين، اي خانه خراب، بير نظر ائيله
صبرين توكه نرمي؟ دئي گؤره ك، اي يانان اينسان!
گؤردويوموز كيمي، ثقه الاسلام رباعي لرينده ده ساده ليكله برابر، دولغون معنا، درين باخيش و دوشونجه لي فيكيرلر ديله گلير. او، ساده بير شاعير يوخ، بلكه آللاه آدامي و اسلام بيلگيني دير و شعرلرينده دالغالانان حكمت لي سؤزلر دير. عاليمين دونيا گؤروشو شعرلرينده آچيقجاسينا ديله گلير و ساده شاعيرانه بير شيوه ايله اوخوجو دا ائتكي يارادير.
ثقه‌الاسلامدان قطعه‌لر و تك بيت‌لرده چوخ واردير. بونلاردا، شاعير چاليشيب آيري ديللردن اؤيره نيبسه ده آنا ديلينده تقديم ائتمك ايسته يير، او جمله دن بو بيت:
جاني، مالي، شؤهره‌تي ترك ائيله‌مك
ايلكين آدديم، شرطي دير سئودا اوچون.
چوخ احتمال كي فارس ادبياتيندان آلينميش اولسون. يا آشاغيداكي قطعه:
گئجه ظولمت، كئچيد داشليق، اؤزوم مست
قدح دوشدي اليمدن سينمادي اصلا.
اونو سالم كيم ايسه ساخلادي بؤيله؟
نئچه جاملارسينيبدير دوشمه دن بوردا.
بو بالاجا قطعه ده، شاعيرين حكمتلي سؤزلري وارديركي غزلده يئرلشمير. و يا آشاغيداكي شعري غزل حددينده دئمك اولاردي‌ كي، آنجاق ثقه الاسلام سؤزو اوزاتماق ايسته مير، سؤز هاردا قورتولورسا شعري اورادا باغلايير:
وصلين گئجه‌سي قويما سحر گؤز آچسين
عيشين ائويني بير داها ويران ائله مه
يارين اوزو گون تك بيزه نور ساچمادادير
گؤيلر گونونه چيخماغي امكان ائله مه.
طالع قوشو سالميش باشيما كؤلگه گؤرورسن
بير بؤيله گؤزه‌ل حالي پريشان ائله‌مه.
۱) عبدالحسين ناهيدي آذر، قيام شيخ محمد خياباني،
۱) ناهيدي آذر، همان.
۱) جنوبي آذربايجان ادبيياتي آنتالوژي سي، جيلد ۲، باكي، ۱۹۸۳، ص ۲۱۴٫
۱) علي قافقازيالي، ايران تورك ادبيياتي آنتالوژيسي، جيلد ۴، ارزروم، ۲۰۰۲، ص ۷۸٫

About Author