ادب ساحه سینده

موغولجائیله تورکجه نین
آراسیندا ایلگی

بو سورغونو یانیتلاماقدان اؤنجه، دیلچی‌لیک قونوسوندا ایشله‌نن بیر سیرا سؤزجوک‌لری آچیقلامالییام. دیلچی‌لر دیلی، ایشلکده اولدوغو زامان باخیمیندان، ایکی آنا بؤلومه بؤلورلر: دیلدن اؤنجه (pre-language & proto-language) هابئله دیلدن سونرا (اسکی دیل، اورتا دیل، چاغداش دیل). دئمک دونیانین بوتون دیل‌لری، ان آزی کئچمیش تاریخه یییه‌له‌نن دیل‌لر، بوگونکو دوروما چاتماقدان قاباق بوتون بو دؤنم‌لری ساووبلار.
ایلک دیل/ دَده دیل (proto-language) دؤنمیندن بیزیم الیمیزده یازیلی بیر قایناق یوخدور. آنجاق، الیمیزه گلیب چاتان اسکی دیل قایناق‌لارینا دایاناراق، دیلین او دؤنمینی سئزیب (حدس ووروب) یئنی‌دن قورماق ( linguistic reconstruction) اولاناقلی‌دیر. اؤرنه‌یین، دیلچی‌لر دیلیمیزین “پروتو- تورکجه”‌ دؤنمینده نئجه اولدوغونو آنلاماق اوچون اسکی تورکجه‌‌ده یازیلمیش یازی‌لاری اینجه‌له‌یه‌رک او یازی‌لاردا گؤزه گؤرونن اؤزل‌لیک‌لر هابئله قورال‌لار اساسیندا وارساییملی (فرضی) بیر دیل بیچیمی یارادیرلار. (بو یئنی‌دن یارانمیش دیل، دیلیمیزین پروتو-تورکجه چاغیندا نئجه اولدوغونو بیزه گؤستریر.)
اؤن دیل (pre-language) دؤنمیندن نه تکجه بیزیم الیمیزده یازیلی بیر قایناق یوخدور. بلکه الیمیزده اولان اسکی دیل قایناق‌لارینا دایاناراق دا اونو یئنی‌دن قورماق اولماز. بونا گؤره بو دؤنمین حاققیندا دیلچی‌لر یالنیز بیر پارا حدس‌لر اورتایا قویا بیلرلر.
دیلچی‌لر، اسکی تورکجه‌دن هابئله اسکی موغولجادان بیزیم الیمیزه گلیب چاتان قایناق‌لارا دایاناراق بو ایکی دیلین نه تکجه اسکی دیل (old language) دؤنمیندن بری، بلکه حتی وار اولان دیل‌لردن اؤنجه‌کی دؤنمدن ((proto-language بری باغیمسیز (مستقل) اولدوقلارینی دیله گتیرمیش‌لر. بونا گؤره، بیز بو گون دیلچی‌لرین یازی‌لاریندا پروتو-تورک هابئله پروتو-موغول کیمی آیری-آیری سؤزلرله قارشیلاشیریق.
آنجاق، بو ایکی دیلین آراسیندا گؤزه چارپان اوخشارلیق‌لارا گؤره، دیلچی‌لر بو دیل‌لرین (موغولجا – تورکجه) اورتاق بیر قایناقدان (اورتاق بیر دیلدن) قایناقلانمالارینی دا دوشونورلر (comparative linguistics). دئمک، اؤن دیل
((pre-language دؤنمینده، موغولجا ایله تورکجه هله بیربیریندن آیریلمامیش، بونلارین ایکیسی بیر دیل اولموش. آنجاق، دده/ایلک – دیل ((proto-language دؤنمینده بونلار بیربیریندن آیریلاراق باغیمسیز دیل‌لر یاراتمیش‌لار.
یوخاریدا دئدیییم سؤزلره باخمایاراق، بوگون موغولجا ایله تورکجه‌نین آراسیندا ایستر اورتاق سؤزجوک‌لر باخیمیندان ایستر اوخشار دیل مؤلفه‌لری باخیمیندان چوخلو اوخشارلیق‌لار وار. آنجاق، بونون تمل نه‌دنی بونلارین بیر قایناقدان قایناقلانمالاری دئییل، بلکه اوزون زامان سوره‌سینده بونلارین آراسیندا اوز وئرمیش آلیب – وئرمه‌لر دیر. بیلدییینیز کیمی موغول‌لار ایستر اؤز آنا یوردلاریندا، ایستر اله کئچیرتدیک‌لری باشقا تورپاق‌لاردا هر زامان تورک ائل‌لرینین قونشولوغوندا حتی آراسیرا تورک ائل‌لرینین ایچینده یاشامیش‌لار. اؤرنه‌یین، چنگیزخانین اوردوسوندا بیر چوخ اویغور هابئله باشقا تورک‌لر وار ایمیش. باشقا یاندان چنگیز خانین اله کئچیرتدییی تورپاق‌لارین چوخوندا تورک‌لر یاشاییرمیش‌لار. بو تورک-موغول ایلیشگیسیندن آسیلی اولاراق، بو دیل‌لر ده بیربیرینه ائتگی (تاثیر) بوراخمیش‌لار. بئله‌لیک‌له، دیل قوهوملوغو اوزوندن بیربیرینه اوخشایان بو ایکی دیل (Sister languages)، دیل قونشولوغونا (language contact) گؤره ده بیربیرینه داها آرتیق اوخشامیش‌لار.
محمد رحمانی فر