“عروس” طبیعت آذربایجان تشنه است …!

تالاب بین المللی و زیبای “قوری گول”، این “عروس طبیعت آذربایجان”، و یکی از بی نظیرترین جاذبه های طبیعی ایران و آذربایجان، که زمانی محل بازدید، تفریح، تفرج مردم و حتی محققان و پژوهشگران حوزه های طبیعی، جانورشناسی، گونه های گیاهی و اکوتوریسم بود، این روزها در مسیر نابودی و مرگ تدریجی قرار گرفته و در حال خشک شدن قطعی است، این اتفاق که از آن باید به قصور مدیریتی یاد کرد، درحالی به وقوع می پیوندد که علی رغم وجود و تامین منابع آبی مورد نیاز در نزدیک به نیمی از سال، هیچ اقدامی از سوی دستگاه مسوول، یعنی اداره کل حفاظت محیط زیست استان صورت نمی گیرد تا همگان، شاهد سرنوشتی محتوم به نام خشک شدن ابدی این تالاب مهم باشند!

اویاقلیق: تالاب قوریگل یکی از ۱۸ تالاب منحصر بفرد طبیعی کشور است که مدیرت زیست محیطی آن از دهه های قبل مورد توجه بوده؛ ولی متاسفانه چند سالی است که با بی توجهی مدیران محیط زیست، “مرگ تدریجی” این تالاب آغاز شده و در حال گرفتار شدن به سرنوشت “دریاچه ارومیه” است!
این فاجعه در حالی اتفاق افتاده است که هیچگونه مشکلی در تامین منابع آبی این تالاب وجود ندارد و صرفا یک مدیر جهادی و متخصص نیاز دارد که برای انتقال آب مورد نیاز تالاب در مدت مقرر، وقت و تلاش کافی صرف نماید.
این تالاب یکی منابع ارزشمند آبی به شمار می رود که سهم بسیار مهمی در توان اکولوژیکی منطقه ایفا می نماید و با توجه به خشکسالی های اخیر کشور و کاهش منابع آبی در استان، حفظ و حراست از آن، نیاز به یک برنامه و توجه ویژه ای از سوی اداره کل حفاظت محیط زیست استان دارد؛ بطوریکه بقاء و موجودیت این تالاب، بستگی به مدیریت زمان در انتقال متناسب و به موقع آب از کانال موجود در منطقه “نوجه مهر” و “هراب” که منشاء آن از “چهل چشمه” (قیخ بلاغ دامنه سهند) است، در فصول غیر کشاورزی دارد.
کف نیاز اکولوژیکی تالاب، انتقال حداقل ۵/۱میلیون مترمکعب در ۶ ماهه منتهی به آخرسال، یعنی ار اول آذرماه تا پایان فروردین ماه که جزء فصول کشاورزی نمی باشد و آب این کانال به هدر می رود است، بازه زمانی که طی آن، می توان با هدایت آب به “قوریگول”، نیاز آبی این تالاب را تامین کرد که متاسفانه چند سالی است به دلیل عدم توجه به موضوع، آنچنان که شایسته است صورت نمی گیرد.

خصوصیات اکولوژیکی تالاب:
تالاب قوری گل جزو تالابهای “یوتروفیک” با بار تولید بالا است. در حاشیه جنوبی، شمال شرقی و شمال غربی این تالاب، نیزارهای وسیعی وجود دارد که زیستگاه مناسبی برای جوجه آوری پرندگان آبزی است. همچنین در اطراف این تالاب، استیپهای نیمه خشک و اراضی کشاورزی نیز وجود دارد که زیبایی منحصر بفردی به این تالاب بخشیده است .
این تالاب از نظر زیست محیطی به حدی اهمیت دارد که در سال ۱۳۵۴ به ‌عنوان یک تالاب بین‌المللی با ۱۸تالاب مهم کشور در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است و از سال ۱۳۷۳ به‌منظور حفاظت از گونه‌های جانوری دریاچه جزء مناطق شکار ممنوع مصوب گردیده و مجددا به دلیل اهمیت حفاظتی بالا ازسال ۱۳۸۸ به عنوان یکی از مناطق حفاظت شده استان مصوب و مدیریت میگردد.
این تالاب به‌دلیل پذیرا بودن فصلی شماری از پرندگان حمایت شده مهاجر، از نظر زیستگاهی حائز اهمیت ملی و بین‌المللی است. درصورتی که مدیریت بهینه درانتقال آب صورت می گرفت، تالاب قوریگول، با توجه به داشتن قابلیت‌های مختلف، می‌توانست در برگیرنده اهدافی چون حفاظت از تنوع زیستی و آموزشی و تحقیقات و اکوتوریسم و غیره باشد .
متاسفانه با بررسی وضعیت زیست محیطی در چند شاخص اصلی ازجمله پوشش گیاهی وگونه های جانوری در یک دهه گذشته شاهد کاهش و انقراض تدریجی انواع گونه های جانوری و گیاهی در این تالاب هستیم که ضعف و بی کفایتی اداره کل حفاظت محیط زیست استان، یکی عوامل اصلی در این نابسامانی می باشد .
بطوریکه اگر به منابع و گزارشات موجود از مشاهدات میدانی کارشناسان و محیط بانان از این تالاب در یک دهه قبل توجه نمائیم، به ضعف در مدیریت این تالاب پی خواهیم برد.
گونه های جانوری تالاب:
در خصوص گونه‌های جانوری که زیستگاه آن‌ها در این تالاب و محوطه آن قرار دارد، بررسی ها نشان می دهد در دوره ها و زمان های قدیم، این منطقه محل عبور و زیستگاه قوچ و میش‌های ارمنی بوده که با قوچ و میش‌های منطقه سهند در ارتباط بوده اند؛ ولی امروزه، به‌علت توسعه حوزه شهری و احداث جاده و اتوبان و صنایع مختلف در مسیر، این ارتباط به‌کلی از بین رفته است.
از جمله گونه‌های جانوری که در یک دهه گذشته در منطقه تالاب حفاظت و ثبت شده، می توان به پرندگان حوضه این تالاب که بیش از ۵۰ گونه از آن ها شناسایی شده است اشاره کرد. تصاویر این دسته از پرندگان در تابلوهای نصب شده در کنار تالاب هم اکنون موجود است که شامل پرندگان آبزی و کنار آبزی می باشند و از مهمترین آنها می توان به اردک سر سفید، اردک مرمری، اردک بلوطی، اردک سر سبز، اردک ارده ای، چنگر، خوتکای پرسفید، پرستوی دریایی، کاکائی دریایی نقره ای، کاکائی کوچک حواصیل ارغوانی، کشیم گردن سیاه، کشیم بزرگ، خروس کولی، سنقر تالابی، لک لک، باکلان بزرگ، باکلان کوچک، کبک و آنقوت اشاره کرد که به علت سرمای شدید منطقه در فصول گرم سال در منطقه حضور دارند و در فصول سرد سال به مناطق گرمتر کوچ می کنند. علاوه بر پرندگان فوق، پرندگان شکاری مانند شاهین طلایی و قرقی نیز در محل وجود دارند .
علاوه بر این گونه های پرنده، پستاندارانی چون جربیل ایران ، گراز وحشی، موش مغان، موش کشتزار و گوشتخوارانی همچون گرگ، روباه و سمور در این تالاب زیست می کنند.
همچنین، از دسته خزندگان، انواع مارها از جمله مار پلنگی، گرزه مار، کورمار و چند گونه سوسمار از جمله لاسرتیده، سنیده، از گروه دوزیستان، وزغ سبز، وزغ پا بیلچه ای، قورباغه مردابی و قورباغه درختی اشاره کرد.

گونه های گیاهی تالاب :
متجاوز از ۲۸۰ گونه گیاهی در حوضه دریاچه قوریگول تشخیص داده شده است که شامل بخش های زیر می باشد:
الف( گیاهان خشکی زی :
۱ـ گیاهان علوفه ای خشکی زی : بومادران، زنبور کوهی، زنبق وحشی، شیرین بیان، گون ، بنفشه وحشی، میخک وحشی، آویشن، شاه تره و یونجه.
۲ ـ گیاهان چوبی خشکی زی : بادام کوهی و آلبالوی وحشی
ب ( گیاهان آبزی :
۱ ـ گیاهان بن در آب ) ریشه در بستر بوده و ساقه و گل آنها خارج از سطح آب است ( مانند: نی و لویی
۲ ـ گیاهان برگ شناور : amphibiumpolygonum
۳ ـ گیاهان شناور آزاد : lamnu minor که در لا به لای گیاهان بن در آب به مقدار کمی یافت می شود و نقش مهمی در تغذیه پرندگان دارد .
۴ ـ گیاهان غوطه ور در آب : که تماماً در داخل آب بوده و فقط گلهای آنها در زمان گلدهی ظاهر می شود مانند: Halorag – Potamogeton – ranuncul – ceratophyll – zannichelli
۵ ـ جلبکها ) فیتوپلانکنونها ( : gomphonemasp – amubaemasp – naviculasp – cosmariumsp – synedrasp – meridian sp – spirulinasp – synurasp
گیاهان غوطه‌ور در آب تالاب به‌عنوان یکی از جذاب‌ترین جاذبه‌های تالاب به شمار می‌روند که گونه‌هایی مانند بارهنگ آبی، آلاله آبی، قوشاب شانه‌ای، انواع جلبک و فیتوپلانکتون را در بر می‌گیرد که اکنون از وضعیت بسیاری از این گونه های گیاهی دیگر گزارشی دیده نمی شود و این در حالی است که حتی حذف یک گونه در حیات تالاب، یعنی شکست در مدیریت و حفاظت زیست محیطی از این تالاب! چه برسد به خشک شدن تالاب و از بین رفتن تمامی گونه های جانوری داخل آب که امری جبران نشدنی می باشد!
تالاب بین المللی قوریگل که حوضه آبریز فرعی و کوچکی از حوضه آبریز اصلی دریاچه ارومیه محسوب شده و توسط کوه “کندول” از این حوضه اصلی جدا می شود، درفاصله ۴۰ کیلومتری جنوب باختری تبریز و ۱۵ کیلومتری شمال باختری بستان آباد در میان کوه ها و ارتفاعات شرقی گردنه “شبلی” در یک گودی واقع شده است.
مساحت این تالاب در یک دهه قبل، حدود ۲۰۰ هکتار و حجم آب ذخیره ای این دریاچه حدود ۵/۳ میلیون مترمکعب تخمین زده می شد (طول تالاب۲ کیلومتر، عرض تالاب ۷۵۰ متر و عمق تالاب درعمیق ترین نقطه به ۳متر میرسید) که متاسفانه امروز نه از آن مساحت تالاب و نه آن میزان آب در تالاب خبری نیست و دلیل اصلی آن هم اهمال کاری در انتقال آب از کانال “صبرلوچای” و “کانال هراب” در فصول غیر کشاورزی می باشد.
آب این تالاب شیرین بوده و دارای تبخیر متوسط سالانه حدود ۹۴ سانتی متر می باشد و حداکثر مقدار آب تالاب در اردیبهشت و حداقل مقدار آن را در شهریور ماه می توان مشاهده کرد؛ بنابراین می بایست در انتقال آب به این تالاب با مدنظر قراردادن حداقل نیازآبی تالاب مقدار بیش از ۵/۱میلیون مترمکعب از طریق کانال صبرلوچای هدایت کرد که با وجود امکان دسترسی به این آب، به دلیل یخ زدگی کانال “هراب” در فصل سرد و سرایز شدن آب از کانال به اراضی یا عدم هدایت آب بخشی از آب”نوجه ده”به مسیر کانال صبر لوچایی در فصل غیر کشاورزی توسط اداره کل محیط زیست استان، درچندسال گذشته، شرایط مرگ تدریجی برای این تالاب فراهم شده است.
علاوه بر این، “عدم تخصیص اعتبار” لازم برای مرمت کانال، که همواره از سوی اداره کل مطرح می شود، چیزی جز بهانه ای برای فرار از اتهام و تخلف”ترک فعل” نمی تواند باشد؛ چرا که از نظر شرایط محیطی و ژئومورفولوژی، منطقه به گونه ای است که اطراف تالاب را کوه ها، تپه ها و ارتفاعات نسبتا بلندی فرا گرفته است و شکل توپوگرافیک منطقه اجازه جریانات آبی اطراف تالاب به سوی آن را می دهد و احداث کانال صبرلوچای و در ادامه، کانال هراب، راهی اصولی برای تسهیل در استفاده از این موهبت خدادادی در توسعه کشاورزی منطقه و در فصول غیرکشاورزی برای تامین نیاز آبی تالاب بوده است. علاوه بر این کانال، تعدادی چشمه که در کف تالاب وجود دارد قسمتی از آب تالاب را تامین میکنند. (وجود این چشمه ها به دلیل وضعیت خاص زمین شناسی منطقه است) که متاسفانه بدلیل کاهش نزولات آسمانی و حفر چاههای غیر مجاز دراطراف تالاب منابع آبی این چشمه هم کاهش یافته و اقدامات تاثیرگذاری هم از طرف اداره محیط زیست در معرفی چاههای غیرمجاز صورت نگرفته است .

اهمیت و ارزش این تالاب به حدی است که برای حفظ حیات این تالاب، مقام معظم رهبری در سفر استانی سال ۱۳۷۲، بودجه ای جهت احداث ادامه کانال هراب برای انتقال آب این کانال در فصول غیر کشاورزی به تالاب قوریگول تخصیص دادند!

خشک شدن “قوریگول”، مصداق “ترک فعل” محیط زیست!
این تالاب بدلیل استعدادهای فراوان، از جمله برخورداری از جاذبه های مختلف نظیر چشم اندازهای زیبای طبیعی در فصول مختلف، اراضی ساحلی دریاچه ای، قرار گرفتن در کنار جاده اصلی و ترانزیت، نزدیکی به شهر تبریز و شهرستان های تابعه، برخورداری از وجود حیات وحش، به ویژه زیستگاه پرندگان مختلف و مهاجر، شرایط مطلوب تفرجگاهی و غیره، می بایست برابر “وظایف سازمانی در مناطق چهارگانه” مدیریت انتقال آب به این تالاب حساس با وجود منابع آبی کافی و در دسترس، از طریق طرحها و برنامه های مختلف انتقال آب، هرساله توسط اداره کل محیط زیست در فصول غیر کشاورزی بدون قبول هر بهانه ای اجرا میگردید!
این منطقه علاوه بر ساکنان شهر تبریز و بستان آباد و افراد بومی منطقه که در روزهای تعطیل و ایام فراغت خود از این طبیعت زیبا برخوردار می باشند، می بایست با زیرساختهایی که از یک دهه قبل تعریف و احداث شده، از جمله ساختمان سایت “پرنده نگری” درحاشیه تالاب، در راستای تحقق سند چشم انداز توسعه ایران، مورد توجه در اجرای طرح های توسعه قرار می گرفت.
با عنایت به اهمیت توریسم در این سند، در افق ۱۴۰۴ که ۲۰ میلیون گردشگر خارجی پیش بینی شده است و اکوتوریسم یا طبیعت گردی که مهمترین بخش آن می باشد، متاسفانه بدلیل بی کفایتی در مدیریت اداره کل محیط زیست در چند سال گذشته، مورد غفلت و بی توجهی قرار گرفته است، بطوریکه با بررسی برخی از سایتهای مشابه خارجی، فقط در اروپا، ۵ میلیون “پرنده نگر” حرفه ای وجود دارد و در حالی که مزیتهای طبیعی ویژه ای که در تالاب قوریگول محیا بود و درصورت عدم اهمال و ترک فعل برخی مدیران، این منطقه امروز می توانست به عنوان سایت پژوهش در پرنده نگری برای علاقمندان داخلی و خارجی تبدیل گردد و از این محل، درآمدی سرشار از اکوتوریسم برای استان و بومیان محلی تامین شود، همانند اقداماتی که در تالاب “کانی برزان” در شمال مهاباد صورت گرفته است.
منطقه قوریگول با توجه به ویژگی های منحصر به فرد که خلاصه ای از موقعیت و وضعیت آن ذکر گردید، نیازمند تهیه برنامه زمان بندی برای احیای تالاب و اجرای طرحهای ویژه ای می باشد که بدلیل عملکرد ضعیف مدیریتی اداره کل محیط زیست استان، توجه ویژه مسئولین سیاسی و قضایی استان را برای رسیدگی به ترک فعل های صورت گرفته، الزامی می نماید.
از دیگر موضوعاتی که به عنوان تهدید برای تالاب قوریگول، به ویژه درمنطقه حفاظت شده که جزو مناطق مدیریتی چهارگانه محیط زیست بوده و مدیریت و حفاظت تالاب از سوی محیط زیست استان مورد غفلت قرار گرفته است، می توان به افزایش تدریجی ساخت و سازهای ویلایی در اطراف تالاب، استفاده از آب چاهها در ویلاهای اطراف تالاب، برداشت غیره مجاز از آب تالاب جهت کشاورزی در اطراف تالاب، قطع درختان و نی زارهای اطراف تالاب، شکارهای غیر مجاز، انباشت و دور ریز زباله توسط گردشگران و مسافران در حوضه تالاب، چراهای غیرمجاز دام های روستایان، هدایت پساب و فاضلاب خام انسانی از تفرجگاه به تالاب، تخریب تالاب توسط سیلاب ها، شخم زدن زمینها و شیبهای مجاور تالاب که باعث ورود رسوبات و سموم به تالاب و تغییر در ماهیت فیزیکی و شیمیایی آب تالاب می شود، اشاره کرد که متاسفانه اقدام موثری از سوی مدیریت اداره کل محیط زیست دیده نمی شود و اقدامات انجام شده نیز موقتی و تاثیرگذارنبوده است .
سخن آخر این که، آیا امسال تالاب قوریگول همچون سال گذشته، بدلیل بی مهری و سوء مدیریت اداره کل محیط زیست استان مجددا خشک خواهد شد؟ آیا عدم اجرای وظایف سازمانی در موضوع این تالاب، ترک فعل محسوب نمی گردد؟ آیا بازهم به این ترک فعلها که باعث از بین رفتن سرمایه های طبیعی می شود از سوی مراجع قضایی یا سیاسی توجه و رسیدگی نخواهد شد؟ آیا …