خانه امیرکبیر، غریب در تبریز

اختصاصی ساقی آذربایجان/ محمد فرج پور باسمنجی/ عضو خانه توسعه آذربایجان

میرزا محمد تقی خان فراهانی ملقب به امیر نظام در تبریز و 《امیرکبیر》در ایران، ۱۱۸۶-۱۲۳۰ شمسی، از پیشروان توسعه و تجددخواهی ایران تربیت یافته و آبدیده در دارالسلطنه تبریز و مکتب سیاسی شکل گرفته در آن است. پدرش آشپز باشی سلطنت بوده و امیرکبیر و پدرش در اوایل دوره قاجاریه در دستگاه ولیعهدی تبریز روزگار گذرانده‌اند. پدر امیرکبیر در بخش آشپرخانه حرمخانه تبریز مشغول به کار و فرزندش تقی با شاهزادگان و منشیان و سیاستمداران آن حشر و نشر زیادی داشت و بطور طبیعی محمد تقی خان(امیرکبیر) نیز به همراه فرزندان ولیعهد در دوره قاجار بواسطه نفوذ پدر آشپز باشی خود آموزش‌های ارائه شده توسط معلمان و مربیان به فرزندان و اطرافیان ولیعهد را می‌آموخت، این امر مهم آموزش باعث شکوفایی و نمایان شدن استعداد، نخبگی و ذکاوت امیرکبیر شد و نهایتا به خاطر هوشیاری و هوشمندی خود به دربار راه یافته و در بخش دیوانی که مربوط به ثبت و تحریر ارسال نامه‌ها و فرمان‌ها بود، مشغول به کار شده بود. نشست و برخاست وی در جمع بزرگان تبریز و اندیشه ورزان خانه سلطنت و حضوردر دیدارهای سیاسی قاجاریان با نمایندگان ممالک خارجی و فرستادگان و ایلچی بیگ ها و سفرا و کنسولان در تبریز به رشد و شکوفایی وی منجر شد و ابتدا امیرنظام لشکر آذربایجان شد و در تجهیز و ساماندهی لشکر آذربایجان که مهترین لشکر وقت ایران بود کوشید. بعد ها والی آذربایجان گردید و در دوره والی گری در رونق و شکوفایی آذربایجان قدم های مؤثری برداشت. در احیای بازار تبریز که قدمت یک هزار ساله دارد، تلاش وافری کردو معمارباشان را برای تعمیر و مرمت بخش هایی از بازار تبریز ترغیب و تشویق کرد و همین همت و سعی امیر کبیر در تبریز از سوی بازاریان و تجار بی جواب نماند و یکی از تیمچه های بزرگ این بازار هم اکنون به نام امیرکبیر نام گذاری شده است. دارالسلطنه تبریز بطن سیاست ایران آن روز قرار داشت و بقول شادروان پروفسور ناصر تکمیل همایون استاد فقید ممتاز دانشگاه تهران،امیر کبیر مثل اکثر منادیان و پیشروان توسعه ایران همچون عباس میرزا، قائم مقام ها، مصدق و…. در تبریز بزرگ و دردانه ملت شدند و امیرکبیر آزموده و آماده بکار در امور سیاسی و اجرایی نیز از مکتب تبریز بود… به دنبال قتل 《گریبایدوف 》از طرف قاجاردر رأس هیأتی سیاسی از تبریز برای عذرخواهی به روسیه رفت و پس از برگشت مجددا به عنوان وزیر نظام آذربایجان در راس هیاتی به ارمنستان عزیمت کرد تا روابط سیاسی و تجاری ایران را با قفقاز و ارامنه ترمیم نماید. در دوره عثمانی برای رفع اختلافات مرزی ایران به ارزنه الروم رفت و چند سال مشغول حل مسالمت آمیز اختلافات مرزی ایران و عثمانی که ریشه در منازعات دوره صفوی داشت، شد. وقتی محمد شاه قاجار مرد و ناصرالدین شاه در تبریز ولیعهد بود از یک تاجر تبریزی ۳۰هزارتومان قرض گرفت و برای جلوس ناصرالدین میرزا در تهران تلاش زیادی کرد و هنگامی که دوره پادشاهی ناصرالدین شاه آغاز شد و ناصرالدین میرزادر تبریز از نزدیک با اقدامات نوسازی سیاسی و عمرانی گسترده امیرکبیر در عمران و آبادانی تبریز و آذربایجان مطلع و از نزدیک شاهد بود، امیرکبیر را به عنوان نخستین صدراعظم خود برگزید و امیر کبیر ۳۹ ماه در این پست خدمت کرد که اقدامات وی در سیاست خارجی و داخلی، مبارزه با فسق و فساد شاهی ، ایجاد دارالفنون و انتشار دومین روزنامه ایران به نام وقایع اتفاقیه را همگان می دانند.
یکی از اقدامات امیرکبیر انتقال برخی از سیاست مداران جوان و باهوش از تبریز به تهران بودکه با هم کار کرده و با افکار یکدیگر آگاه بودند.یکی از این شخصیت ها ، میرزا محمد حسین خان فراهانی است که در رکاب امیرکبیر در امورات سیاسی، نظامی، آموزشی و اقتصادی در تبریز ناظر و همدم و همراه امیرکبیر بود.
وی سیاست و کارورزی راهمچون امیر در خانه سلطنت فراگرفته بود و وقتی امیرکبیر در تهران مستقر شد، میرزا محمد حسین خان فراهانی هم در تهران سکنی گزید.در کارنامه فعالیت های او علاوه بر تولیت آستان قدس، ساماندهی نیروی نظامی، سروسامان دادن به دخل و خرج حکومت ناصرالدین شاه و انجام ماموریت های سیاسی در عثمانی نیز دیده می شودکه این منشی امیرکبیر در تهران در محله مرفه نشین موسوم به باغ《 امین عود لاجان》 دست به ساخت عمارت باشکوهی برای خود زد که حیاتی دلنواز و حوضچه فیروزه ای داشت که اخیرا بنا به گزارش مستند مکتوب و تصویری روزنامه همشهری ارگان مطبوعاتی وابسته به شهرداری تهران با
اعتبارات ملی علاوه بر ثبت در فهرست آثار ملی، هم اکنون به عنوان مرکز فرهنگی تاریخی در پایتخت بهره برداری می‌شود.
شهرداری تهران، نمایشگاه دائمی اسناد و عکسهای تاریخی تهران قدیم را در این خانه نگهداری و در معرض عموم قرار داده است.و خانه منشی امیر کبیر در پایتخت《تهران شناسی 》شده ولی خانه اصلی امیر کبیر ما《تبریز شناسی》نشده است!
حال سوال این است چطور خانه منشی امیرکبیر را در تهران در حد و قواره امیرکبیر آماده می‌کنند ولی خانه اصلی امیرکبیر در تبریز را به صورت نیمه بند بازسازی و به حال خود رها کرده اند؟ مجسمه امیر در محوطه آن شکسته شده و قسمت شمالی آن نیاز به مرمت و بازسازی دارد و متأسفانه با وجود این همه مراکز دینی و علمی ساختمان امیرکبیر در تبریز به مرکز پاسخگویی به شبهات مذهبی تبدیل شده است و ازورود و خروج گردشگران و علاقمندان به تاریخ ایران هم به آن خبری نیست.در حالیکه باید این ابنیه تاریخی با کاربری فرهنگی و گردشگری به روی عموم گشوده شود و مثل خانه منشی امیر کبیر،حداقل به مرکز اسناد و عکسهای تبریز قدیم یا تبریز شناسی در آید.جهت مزید اطلاع خوانندگان ارجمند باید گفت : فقط کمتر از ۴ سال از عمر امیرکبیر در تهران بوده و مابقی آن در تبریز بوده است که متاسفانه گروه تاریخ دانشگاه‌های تبریز تاکنون تحقیق جامعی از زندگی و اقدامات وی در تبریز منتشر نکرده است و در چند سال اخیر شهرداری تبریز با تملک و مسیر گشایی در ضلع شمالی و جنوبی پادگان قدیمی تبریز ،ساختمان تاریخی جلوس فرماندهان لشکر و قشون آذربایجان را که امیرکبیر هم در آن فرماندهی و جلوس داشته تخریب کرده اند که جای سئوال دارد و اما از اقدامات خوب و گذشته شهرداری تبریز با تلاش دکتر مسعودبرزگر جلالی و مهندس اکبر تقی زاده در سال ۸۳ تملک باغ وزیر در جوار چهارراه لاله تبریز به سمت نصف راه بوده و این خانه طبق نظر کارشناسان میراث پس از باستان سنجی، قدمت آن به دوره اول قاجار تشخیص داده شد و پرونده کارشناسی آن آماده شد.این بنای ارزشمند که در ۳۰۰ متر در ۲ طبقه با زیرزمین دلگشا و دارای حیاط اندرونی و بیرونی و دارای اتاق های مختلف و چایخانه سال ها به عنوان خانه امیرکبیر مورد استفاده قرار می‌گرفت در سال ۸۳ به همت شهرداری منطقه ۳ تبریز و میراث فرهنگی استان بخش هایی از آن مرمت و بازسازی گردید و هم‌زمان در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد که علاوه بر آن شهرداری تبریز به تبدیل باغ موسوم به وزیر به عنوان پارک امیرکبیر اقدام کرده است که جای تقدیراست. ولی متأسفانه اخیرا به کاربری غیر مربوط و برخلاف رویه های مرسوم در بهره برداری از خانه های با ارزش شخصیت های بنام و سیاسی و خادم ایران ، و در اموری غیر مربوطه و غیر کارشناسی واگذار شده است.
لذا جای گله و شکایت باز هم از شهرداری تبریز و شورای شهر از سوی شهروندان فرهیخته و ارجمند تبریز وارد است که در کمال ناباوری در سال‌های اخیر نیز با تملک بخش جنوبی پادگان لشکر آذربایجان ساختمان مرکز فرماندهی امیرکبیر به عنوان امیرنظام وقت آذربایجان نیز که دارای حوض بزرگ سنگی بود و ساختمان قاجاری با معماری زیبایی داشت تخریب گردیده است و برخی ساختمانهای قدیمی در آن از جمله آسایشگاه قدیمی سربازان حفظ شده که باید کاربریهای هنری و فرهنگی به خود می گرفت که خود حدیث مفصلی دارد.

About Author

وحید خدادادی

See author's posts