مرگ ربع رشیدی، سند بی کفایتی مدیریت فرهنگی

گزارش: وحید خدادادی

قریب به ۸۰۰ سال پیش در شهر اولین‌ها، در دامنه کوه سرخاب در محلی با صفا، بلند بنایی احداث گردید که به جرات قدیمی ترین شهرک دانشگاهی دنیا لقب گرفته است.
مجتمع علمی، فرهنگی و تاریخی معروف و عظیمی تحت عنوان “ربع رشیدی ” که به دستور خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر دانشمند و مدبر عصر مغول ساخته شد. هر چند زمانی که خواجه رشیدالدین این مجتمع عظیم علمی را در شهر اولین‌ها تاسیس می‌کرد، فکر این را نمی کرد که روزگاری از راه برسد که مرکز گفتمان علمی میان تمدن‌ها، به مخروبه ای تبدیل شود که هیچ کس عزمی برای ترمیم اش ندارد؟ در واقع بی مهری به آثار تاریخی تبریزصرفا به مقبره الشعرا و ارک و مسجد کبود ختم نمی شود و مجموعه ربع رشیدی نیز که در عصر خویش، نماد آموزش عالی و جامع تمام دانش‌های روز دنیا بوده است، از بی کفایتی مسئولان استانی در طول دوره های مختلف سهم بسزایی برده است.
مجموعه تاریخی شهرک دانشگاهی ربع رشیدی در سال ۱۳۵۴ شمسی با شماره ۹۴۳ در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رسیده است و همچنین وقف نامه ربع رشیدی یکی از معدود آثار ایرانی ثبت شده در فهرست میراث یونسکو است. براساس مستندات تاریخی این شهر بیش از ۳۰ هزار خانه، حجره و دیگر بناهای شهری داشته است.
۱۹ مهرماه ۱۳۹۵ بود که خبر مشارکت موسسه باستان شناسی آلمان در کاوش های باستانشناسی مجموعه تاریخی شهرک دانشگاهی ربع رشیدی در رسانه های آذربایجان شرقی منتشر شد که نشان از جایگاه بین المللی این مجموعه ارزشمند داشت. بعدها امضای تفاهم نامه سه جانبه میان موسسه باستان شناسی آلمان با سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و دانشگاه هنر اسلامی تبریز در زمینه انجام مطالعات میراث فرهنگی ایران، سرآغاز انجام کاوش های باستان شناسی در ربع رشیدی بود. در آن زمان اعلام شد که موسسه باستان شناسی آلمان در راستای طرح های مطالعاتی تبریز ۲۰۱۸ و بحث پروژه های راهبردی مجموعه تاریخی ربع رشیدی با ارسال کارشناسان متخصص و صاحب نظر در حوزه باستان شناسی و زمین شناسی برای پیشرفت روند مرمتی این پروژه اداره کل میراث را همراهی می کند.
احیای دانشگاه باستانی ربع رشیدی با چنین قدمتی، یکی از مطالبات مردم تبریز و آذربایجان بود که با انتخاب تبریز از طرف سازمان کشورهای اسلامی به عنوان پایتخت گردشگری کشورهای اسلامی در سال ۲۰۱۸، این طرح در ردیف طرح های ملی قرار گرفت. قرار گرفتن در ردیف پروژه های ملی هم علاج این درد نبود و همانطور که از تصاویر فعلی این مجموعه هم پیداست، روزگار ربع رشیدی چندان توفیری با تپه ای بی صاحب ندارد که غبار بی مهری بر رخش نقش بسته است.
به نظر می‌آید ما دانسته یا ندانسته پشت به میراث گرانقدر خویش می‌کنیم که می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری برای آینده این شهر داشته باشد. حال برای رسیدن به نقش و جایگاه ربع رشیدى به عنوان بزرگترین و ارزشمندترین مجموعه آموزشى جهان اسلام کجای راه هستیم که این را مسوولان، متولیان امر و دستگاه‌های متولی باید پاسخ دهند.

خرداد ماه زمان حضور باستان شناسان آلمانی در تبریز

در همین راستا به سراغ حمزه زاده مدیر کل میراث فرهنگی استان رفتیم تا آخرین وضعیت این مجموعه را از زبان وی جویا شویم. در این گفتگوی تلفنی وی با اشاره به تفاهم نامه بین اداره کل میراث فرهنگی استان، دانشگاه هنر تبریز و موسسه باستان شناسی آلمان گفت: طبق توافق سه جانبه ای که بین موسسه باستان شناسی آلمان، دانشگاه هنر تبریز و اداره کل میراث فرهنگی استان صورت گرفته تاکنون دو مرحله از کاوش های باستان شناسی در این منطقه انجام گرفته و طبق رایزنی های صورت گرفته با موسسه فوق قرار است در سال جاری ۱۴۰۲ نیز مرحله دیگری از این کاوش ها صورت پذیرد. از آن جایی که ربع رشیدی یک مجموعه تاریخی می باشد تا زمانی که کاوش های باستان شناسی آن تمام نشود، کار خاص دیگری نمی توان در آن محل انجام داد. خوشبختانه اقدامات فنی از قبیل اسکن لیزر در این منطقه صورت گرفته و از سویی از اقدامات خوبی که در رابطه با این مجموعه صورت گرفت تملک محدوده ای قریب به ۲۳ هزار متر مربع از عرصه داخل محدوده بود. از آن جایی که این محدوده معارض شخصی داشت هر اقدامی در راستای ترمیم آن با اعتراض اهالی و مالکان روبرو بود و امروز بیش از ۹۰ درصد این محدوده تملک گردیده و آن درصد باقیمانده مربوط به زمین هایی است که در دست وراث است و هنوزموفق به یافتنشان نشده ایم. از این رو در صورت مستقر شدن هیات مشترک باستان شناسی ما و آلمانی ها مشکلی از بابت کاوش های باستان شناسی از سوی معارضین شخصی وجود نخواهد داشت.
وی در رابطه با زمان اتمام پروژه به خبرنگار روزنامه ساقی آذربایجان گفت: از آن جهت که نمی توان زمان خاصی را برای اتمام کاوش های باستان شناسی اعلام کرد، چون نه ما و نه خود باستان شناسان هم زمان دقیقی برای پایان کاوش ها نمی توانند بگویند و از این رو نمی توان زمان دقیقی برای پایان پروژه اعلام کرد.

مدیر کل میراث فرهنگی استان افزود: در رابطه با زمان حضور باستان شناسان آلمانی هم باید بگویم که بازه زمانی که به ما اعلام کرده اند، خرداد ماه است.
ناگفته پیداست که عزم جدی برای پایان دادن به این پروژه وجود ندارد و یا اقلا بودجه کافی در این رابطه تامین نمی شود، هر چه که باشد این مجموعه عظیم تاریخی با آن پیشینه درخشان علمی در طول حیات دولت های مختلف در موارد متعددی گرفتار بی مهری و بی مسئولیتی مسئولان گردیده و از نکات جالب توجه در این رابطه با توجه به آن که مقصد گردشگری است آن است که بجز ایام تعطیلات درب مجموعه عمدتا بسته است و کسی امکان ورود به آن را ندارد. آقایان مسئول نه صرفا مسئولان فعلی تاکنون مشخص نکرده اند که این پروژه در فاز تحقیقاتی است! کی تمام می شود و این تحقیقات چه زمانی به نتیجه خواهد رسید؟ تحقیقات ناسا برای یافتن امکان حیات در کرات دیگر در حال تحقق است و در این شهر یک مجموعه تاریخی دهه هاست که بدون پیشرفت ملموس فیزیکی و پژوهشی در کوچه پس کوچه های وعده های الکی سردرگم است. از سویی پرسش جدی افکار عمومی آن است که میزان دقیق بودجه این مجموعه در طول همه این سال ها چقدر بوده و چه مبلغی از اعتبار ردیف ملی آن محقق شده و صرف چه مواردی گردیده است؟
اگر به هر دلیلی اندک باقی مانده از شهرک تاریخی ربع رشیدی از بین برود و در احیای این مجموعه مهم اعلل و سهل انگاری شود یقینا در تاریخ سند محکم و متقن از بی کفایتی مدیریت فرهنگی ما خواهد بود .
بعید است که تاکنون این تحقیقات به اصطلاح باستان شناسی هم نتیجه داده باشد که اگر داشته اقلا اطلاع رسانی نشده و احدی از آن مطلع نیست. فعلا تا خرداد هم باید صبر کنیم تا ببینیم این دوستان چشم آبی و بور آلمانی کی به اصطلاح فاز سوم تحقیقات را شروع خواهند کرد، پس فعلا تا خرداد!

About Author

وحید خدادادی

See author's posts