پل‌های تاریخی آذربایجان دروازه تمدنی و فن آوری ایران کهن

واقع شدن تبریز در مجاورت جاده ابریشم و دروازه اروپا، خطه آذربایجان را از قدیم الایام به مرکز تجارت و ورود فن آوری های جدید تبدیل کرد، در این میان نقش پل های تاریخی این خطه به عنوان محور ارتباطات ایران با کشورهای جهان انکار نشدنی است.

پل های خطه آذربایجان نه تنها در ارتباطات اقتصادی و تجاری ایران نقش آفرین بوده اند، در مقاطع مختلف تاریخی نقش نظامی و سیاسی تعیین کننده ای را نیز ایفا کرده اند که مشهورترین آنها حماسه آفرینی و رشادت سه مرزبان محلی در سال ۱۳۲۰ شمسی با نیروهای نظامی اتحاد جماهیر شوروی درگیر و با مقاومت مردانه خود صفحه زرینی را در تاریخ رشادت و مقاومت دلیرانه مردان این خطه ثبت کردند.

در زمان جنگ جهانی دوم و در حین هجوم نیروهای روسی به مرزهای ایران سه نفر از مرزبانان ایرانی در مقابل نیروهای مهاجم بر روی این پل مقاومت و از خاک میهن خود دفاع کردند.

شهریور ۱۳۲۰ هنگامی که متفقین تصمیم به اشغال ایران می گیرند ، این سه مرزبان وظیفه پاسداری از مرزهای شمالی ایران را در پل فلزی جلفا – نخجوان بر عهده داشته اند، پس از آن که ارتش روس ها برای ورود به خاک ایران به این پل که عملاً تنها و بهترین محل عبور از رود پرخروش ارس در این ناحیه است ، نزدیک می شوند مقاومت ۲ روزه این سه دلاور محلی آغاز می شود.

 

این مرزبانان ایرانی با اشراف به پل ، ۲ روز تمام لشکر تا بن دندان مسلح روسی را زمین گیر می کنند، اما روس ها در نهایت با شهادت ژاندارم سرجوخه ملک محمدی، سید محمد راثی هاشمی و عبدالله شهریاری توانستند وارد خاک ایران شوند.

مقاومت شجاعانه این سه سرباز تحسین نیروهای مهاجم را برمی انگیزد ، به طوری که جهت ارج نهادن به این مقاومت‌ها ، پیکر این سه مدافع را در محل شهادتشان در کنار خط آهن این پل با تشریفات نظامی ویژه و احترام به خاک سپردند.

از این دست داستان ها که پل های آذربایجان نقش تعیین کننده ای را داشتند در برگ برگ تاریخ ایران ثبت شده است ضمن اینکه پل های کهن منطقه نقش ارتباطات تجاری و بازرگانی موثری را ایفا کرده و در واردات و صادرات رکن راهبردی را برعهده داشتند.

پل قاری (قاری کورپوسی)
پل قاری یا پل چراغ یکی از پل های تاریخی و مشهور شهر تبریز است، این پل در خیابان ثقة الاسلام و روی رودخانه مهران رود واقع شده است.
سرستون های کله قوچی و چراغ های قدیمی این پل در اواخر دوره قاجاریه ساخته شده است و ارتباط بین بازار بزرگ و بخش شمالی شهر شامل ششگلان و شتربان را برقرار می سازد و شامل هشت دهنه با قوس های مدور است.
برای نخستین بار روی این پل تاریخی تیرهای چراغ برق در ایران نصب شد.

مرزی بودن آذربایجان شرقی و وجود بزرگترین بازار تاریخی و مسقف جهان تبریز در آن دوران نقش محوری در تبادلات و ارتباطات تجاری و بازرگانی را ایفا می کرد و تنها راه ارتباطی کهن شهر تبریز و ایران را پل های تاریخی این خطه بر دوش می کشید که اکنون نماد و نمونه ای از آن در روی «قاری کورپوسی» پل قاری تبریز که مجسمه های کاروان کوچک تجاری نصب شده قابل مشاهده می باشد و به یکی از پل های زیبای گردشگرپذیر تبریز تبدیل شده است.

به اعتقاد کارشناسان، پل سازی همزمان با توسعه روابط اجتماعی و تجاری بین شهرها و کشورها رونق گرفته و نقش زیادی در تبادل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ملل در گذشته داشته و بر این اساس واقع شدن تبریز به عنوان یکی از مهم ترین شهرهای تجارتی جاده ابریشم قدیم به پل سازی اهمیت مضاعفی داده است.

بر این اساس در سال ۱۳۹۶ تبریز به عنوان مرکز مطالعات گردشگری و میراث فرهنگی در محور جاده ابریشم از سوی آژانس همکاری های بین المللی ژاپن (جایکا) انتخاب شد و نمایندگان جایکا در تبریز حضور یافتند و پل های قدیمی آذربایجان شرقی و تبریز را به عنوان کریدورهای تاریخی ایران در جاده ابریشم دانستند.
«آکیرا اوهارا»، کارشناس ارشد میراث فرهنگی و گردشگری جایکا در این خصوص می گوید: شهر تبریز از گذشته های دور تاکنون به عنوان دروازه بین اروپا و آسیای شرقی بوده است و به علت دارا بودن آثار ثبتی در فهرست جهانی یونسکو همچون بازار تبریز ظرفیت بالایی برای توسعه گردشگری تاریخی و فرهنگی دارد.
مورخ تبریزی نیز می گوید: پل قاری یا ‘قاری کورپوسی’ یکی از این پل های هشت دهنه است که ارتباط بین این منطقه و جاده تاریخی ابریشم و اروپا را بر قرار می کرده و نخستین بار نیز برق کشی و تیرهای چراغ برق کله قوچی که همچنان پابرجاست، در روی این پل انجام شده است.
بهروز خاماچی می افزاید: پل های قدیمی در آذربایجان شرقی فراوان دیده می شوند و برخی از آنها همانطور که گفته شد پل ارتباطی میان کشورهای حوزه قفقاز و اروپا با ایران بوده و ارتباطات تجاری منطقه ای توسط این پل ها و جاده ابریشم برقرار می شد.
قدیمترین پل قوسی در ایران که آثار آن تاکنون نیز بر جای مانده، پلی است که اورارتوها در قرن هشتم پیش از میلاد بر رود ارس بنا کردند.
در ساحل ایرانی رود ارس در استان آذربایجان شرقی یک پایه از این پل بر جای مانده که از سنگ‌های بزرگی ساخته شده است.
ساخت پل‌های سنگی به دوران قبل از رومی‌ها برمی‌گردد که در خاورمیانه و چین پل‌های زیادی به این شکل برپا شده است.
از دوره هخامنشی نیز پل‌های قوسی باقی مانده است، باستان شناسان یکی از این پل‌ها را که در قرن چهارم و پنجم پیش از میلاد در پاسارگاد ساخته شده، شناسایی کرده و از زیر خاک بیرون آورده‌اند.

پل قافلانکوه
یکی از جالب‌ترین پل‌های ایران پل قافلانکوه بر رودخانه قزل اوزن در شهرستان میانه است که بر اساس کتیبه آن در دوره تیموری و در سال‌های ۸۸۹ ـ۸۹۰ ساخته شده است.

این پل قوسی، سنگی است که تعداد دهانه‌ها در این پل به ۱۱ دهانه می‌رسد که طول بزرگترین آن ۴۰ متر است.

پل راه آهن قافلانکوه از تراشیدن سنگ‌ها با اصول معماری قدیم ساخته شده، به طوری که هر سنگی دقیقاً برای محل خاص خود تراشیده شده است.

هر سنگ نام مربوط به خود را حفظ کرده، به نحوی که اگر زیر پل بایستید، خواهید دید اعداد و ارقامی زیر این سنگ ها نقش بسته، که نشان از دقت در ساختن این سازه را دارد.

پل آجی چای تبریز
این پل از قدیمی ترین پل های تبریز است که در شمال غرب این شهر روی ˈ تلخه رود ˈ ساخته شده است. این پل با ۱۶ دهنه به طول ۱۰۰ متر و عرض پنج متر همواره بر اثر طغیان های تلخه رود، جنگ های منطقه ای و گاه نیز توسط متجاوزان به شهر تخریب اما پس از چندی دوباره بازسازی شده است.
نام این پل را نخستین بار در متون صفویه و در زمان شاه اسماعیل اول در ˈسفرنامه ونیزیانˈ می بینیم.
پل آجی چای از قدیمی‌ترین آثار شهر تبریز است و در زمان ولیعهدی عباس میرزا توسط حاج سید حسین تاجر معروف به تبریزی تعمیر شده است.
معماری پل یکدست نیست، این پل تا دهه ۴۰ ارتباط بین ۲ طرف را برقرار می‌کرده است. بعدها پل دیگری در نزدیکی آن ساخته شده است.
پل آجی چای در سال ۱۳۷۸ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۵۱۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
پل رودخانه آجی چای در مسیر جاده تبریز – مرند، نرسیده به فرودگاه تبریز واقع شده و آب این رودخانه به علت گذر از زمین های نمکی تلخ است.
از دیگر پل های قدیمی تبریز که روی نقاط مختلف ˈمهران رودˈ(رودی که از داخل تبریز می گذرد)، بنا شده پل سنگی، پل صاحب الامر و پل منجم را می توان نام برد که هرکدام دارای چند چشمه طاق به شیوه سنتی است.

پل سنگی یا پل راسته کوچه (حاجی عظیم)
این پل با توجه به شواهد موجود و منابع محلی مربوط به دوره قاجاریه است، این بنا توسط شخصی به نام حاجی عظیم ساخته شده که پل به نام وی حاجی عظیم و پل سنگی نیز خوانده می شود.
سنگ نبشته ای مستطیلی شکل منصوب بر پایه جنوبی پل وجود دارد و به خط نستعلیق نوشته شده که تاریخ سنگ ۱۳۶۳ ه.ق است.

پل ونیار تبریز
این پل دارای سه دهنه بوده و مصالح آن سنگ تراش و آجر با ملات گچ و آهک است. کف پل سنگ فرش بوده که بعدها آسفالت شده است.
این پل دارای دو طاق جناقی و یک طاق رومی بوده و کافه پوش های پل با سنگ لاشه اجرا شده است. این پل روی رودخانه آجی چای قرار دارد.

پل سعید آباد
پل سعید آباد معروف به ‘شیخ کورپوسی’ در تاریخ ۶ اسفندماه سال ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۷۵۰۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
پل «شیخ کورپوسی» به گفته ساکنان روستای سعیدآباد مربوط به دوره قاجاریه است؛ این پل زیبا به روی رود خانه «سیداوا چایی» ساخته شده است.
روستای سعیدآباد بزرگترین روستای منطقه «تیکمه» در ۲۰ کیلومتری شرق تبریز است؛ نام اصلی آن «سیدآوا» بوده و به دلیل واقع شدن در کنار رودخانه سیدآوا به این نام معروف شده است.

پل خدا آفرین
روی رودخانه ارس دو پل تاریخی به فاصله حدود یکصد متر از یکدیگر بنا شده که به نام خداآفرین مشهورند.
پل خداآفرین، اولین پل منسوب به قرن ششم هجری( دوره سلجوقیان) است.
طول این پل ۱۶۰ متر است که ۱۲۰ متر آن متعلق به ایران و ۴۰ متر آن متعلق به جمهوری آذربایجان است.
این پل از ۱۵ طاقی جناقی و هلالی با ابعاد نامساوی تشکیل شده است. اتکای پایه طاق ها بر صخره های طبیعی بستر رودخانه ارس، علت نامساوی بودن آنهاست. مصالح ساختمانی این پل سنگ های قلوه و لاشه در قسمت پایه ها و آجر در ساختمان طاق ها بوده و ملات آن آهک و گچ است.
پل دوم خداآفرین، حدود ۱۲۰متر طول دارد و دارای ۱۰ طاق است. این پل منسوب به دوره صفوی بوده و از سنگ تراشیده با ملات گچ و آهک ساخته شده است.

پل دختر میانه
در بین راه زنجان – میانه، جایی که رودخانه قزل اوزن به دامنه شرقی قافلان کوه می رسد، پل زیبایی واقع شده که به پل دختر معروف است.
تاریخ بنای این پل روشن نیست، باستان شناسان پایه های پل را متعلق به عهد ساسانی یا قبل از آن می دانند اما با توجه به معماری پل و ویژگی های آن می توان تاریخ بنای حاضر را متعلق به قرن هشتم هجری دانست.
پل دختر میانه یک بار در دوره ˈآغا محمد خان قاجارˈ تعمیر شد. اما در ۲۰ آذر سال ۱۳۲۵ قوای بیگانه هنگام عقب نشینی از برابر نیروهای دولتی برای جلوگیری از پیشرفت ارتش ایران طاق چشمه ی وسط پل را با مین منفجر کرد که هنوز هم به همان صورت باقی است.
پل دختر دارای سه چشمه بزرگ و پایه های سنگی عریض است و دهانه وسطی آن نسبت به دهانه های طرفین بزرگ تر و دارای طاق بلندتری است.

پل دختر ملکان
این پل در ۱۰ کیلومتری شمال شرقی ملکان، ۳۰۰ متری قلعه جوق قرار دارد و تاریخ ساخت آن سال ۹۵۱ ه.ق است.

پل شهر چای میانه
در ۱۲ کیلومتری جنوب شهر میانه در نزدیکی روستای ˈتازه کندˈ پل شهر چای روی رودخانه شهرچای که یکی از شاخه های قزل اوزن است، ساخته شده است. طول این پل ۲۶۰ مترو عرض آن ۷.۹ متر بوده و ۲۳ چشمه با طاقی جناغی به ارتفاع حدود ۵.۵ متر دارد.

پل مردق مراغه
این پل جزء مهم ترین و سالم ترین پل های تاریخی آذربایجان شرقی و تنها پل این شهرستان است که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
پل سه دهنه مردق، جزو سه پل مهم تاریخی این شهرستان بوده و دارای سیل شکن و پایه های سنگی از نوع سنگ بومی منطقه (معدن سنحان) و آجرهای قرمز بومی است. این پل بلندترین پل تاریخی شهر مراغه محسوب می شود و در گذشته، این شهر را با شهرهای اردبیل و هشترود و روستاهای منطقه مرتبط می کرد.
این پل در عصر قاجار روی رودخانه مردق چای ساخته شده است.

پل گاودوش آباد اوقان
این پل بر سر راه روستای اوقان به روستای گاودوش آباد از روستاهای توابع سراب و در هشت کیلومتری شمال این شهر قرار دارد.
پل روی رودخانه ای که در جهت شرق به غرب، در شمال شهرستان سراب جاری است ساخته شده است.

پل حسام الدوله مراغه
این پل دارای یک دهنه و رابط بین مزارع بوده و مصالح آن سنگ تراش و آجر با ملات گچ و آهک است. کف پل سنگ فرش شده و دارای طاق ضربی است.
این پل به عنوان معبر بین مزارع مورد استفاده قرار می گیرد.

پل قیزلار کورپوسی ملکان (پل دختران)
پل قیزلار کورپوسی از معماری های دوران صفوی در جنوب آذربایجان شرقی است که بازدیدکنندگان را به سوی توسعه گردشگری ملکان هدایت می کند و مرکز تمرکز گردشگران این شهرستان است.
وجه تسمیه این پل بنا به اسناد تاریخی به الهه آب و باران ایران باستان /آناهیتا/ بر می گردد و ساحلی زیبا در میان تاک ها و درختان میوه و آب و هوایی کم نظیر از جاذبه های این پل تاریخی است.
این پل بر روی رودخانه ‘مردق’ و مابین روستاهای ‘قلعه چوق’ و ‘قلی کندی’ از توابع شهرستان ملکان قرار دارد و به علت نوع طاق ها و ترکیب نمای سنگی و آجری از اهمیت ویژه برخوردار است.
پل قیزلار کورپوشی دارای ۵ دهنه است که با آجر و سنگ به صورت گنبدی شکل ساخته شده و وجود طاق ها و طاقچه های زیبا و معماری منحصر به فرد امتیاز بزرگی برای این بنای تاریخی است؛ سه دهنه از این پل برای گذر آب رودخانه و ۲ دهانه دیگر برای هدایت آب های کشاورزی اختصاص دارد.
از دیگر پل های تاریخی آذربایجان شرقی می توان به پل منصور و پل منجم تبریز، پل پنج چشمه و لیلان چای بناب و پل قلی کندی ملکان نیز اشاره کرد.
جاده ابریشم یا راه ابریشم شبکه راه‌های به هم ‌پیوسته‌ای با هدف بازرگانی در آسیا بود که خاور و باختر و جنوب آسیا را به هم و به شمال آفریقا و خاور اروپا پیوند می‌داد، مسیری که تا سدهٔ پانزدهم میلادی به ‌مدت ۱۷۰۰ سال، بزرگترین شبکهٔ بازرگانی دنیا بود.
در جاده ابریشم، سفر از شرق به غرب جهان از شهری به نام چانگ – آن در چین آغاز می‌شد و پس از عبور از این سرزمین از چند شاخه راه گوناگون به آسیای میانه می‌رسید؛ برای ادامه مسیر، در بیشتر دوره‌های راه ابریشم، تاجران و مسافران این راه را گریزی جز گذر از ایران نبود.
این راه از شهرستان توان هوانگ در چین به ولایت کانسو می‌آمد و از آنجا داخل ترکستان شرقی امروزی می‌شد و از درون آسیای مرکزی می‌گذشت و از راه بیش‌بالیغ و آلمالیغ و اترار به سمرقند و بخارا می‌رسید.
در بخارا قسمت اصلی آن از راه مرو، سرخس، نیشابور، گرگان، بام و صفی‌آباد به ری می‌آمد و از ری به قزوین و زنجان و اردبیل و تبریز و ایروان می‌رفت و از ایروان به ترابوزان یا بیکی از بندرهای شام پایان می‌گرفت.

از این دست پل های قدیمی در آذربایجان شرقی فراوان دیده می شود و برخی از آنها پل ارتباطی میان کشورهای قفقاز، اروپا با ایران بوده که در حقیقت حلقه اتصال با گذشته تاریخی و اقتصادی ایران است و ارتباطات تجاری منطقه ای توسط این پل ها و جاده ابریشم برقرار می شد.
پل های باستانی و کهن آذربایجان شرقی قدمت تاریخی این خطه از ایران زمین را نشان می دهد.

About Author