قـیـش فصلینین، بئله دئمک مومکون‌سه،اساس آتریبوتلارین‌دان بیری قاردیر. قار برکت، گلن ایلین محصول بوللوغو دئمک‌دیر. پاییز اکینلرینین قالین قارلا اؤرتولمه‌سی اونو هم شاختادان قورویور، هم ده یازدا بول سو ایله تعمین ائدیر. بونو آشاغی‌داکی فولکلور نومونه‌سی ده ایفاده ائدیر:
بؤیوک چیلله، نار چیلله،
آغ گول اوسته قار چیلله.
تاخـیـللارا یـورغـان اول،
باغــچالارا بــار، چــیلله.
قار اؤرتویونون فایدالی اولماسی «قار اولماسا، بار اولماز»، «قار ایلی، وار ایلی» کیمی آتالار سؤزلرین‌ده ده عکس اولونوب.
قیش فصلینده گئجه و گوندوز زامانی هاوانین نئجه کئچمه‌سی کیمی علامتلر ایلین عمومی وضعیتی حاققین‌دا فیکیر سؤیله‌مه‌یه ایمکان وئرمیش‌دیر. خالقیمیزین موشاهیدهلرینه گؤره، قیش فصلینده گئجه‌لر آیاز، گوندوزلر دومانلی، بولودلو کئچرسه، بو، ایلین یاخشی کئچمیجیینه ایشاره‌دیر. عکسینه، قیش‌دا گوندوزلرین آیاز، گئجه‌لرین بولودلو، دومانلی کئچمه‌سی ایله ایسه ایلین خوش کئچیب اینسانلار اوچون فایدالی اولاجاغینا اینانیلیردی. قیش نه درجه‌ده سرت کئچ‌سه ده، خالقیمیز اونون گلیشینی بایرام کیمی قارشیلاییب، اونون گلمه‌سی ایله باغلی موختلیف عادتلر، اینام و مراسیملر یارادیب. خالقیمیز، ماراقلی‌دیر کی، یالنیز قیشین و یازین قارشیلانماسی اوچون مراسیملر تشکیل ائدیب. باشقا سؤزله دئسک، اولولاریمیز قیشی خوش قارشیلادیقلاری کیمی، اونو تنته‌نه‌لی شکیل‌ده ده یولا سالیبلار. عمومیتله، خالقیمیز قیشا یاغی، دوشمه‌ن، چتین‌لیک کیمی باخ‌سادا، بو فصیل هم ده ایله‌نجه، ناغیل، آشیق مجلیسلری، قادینلارین توخوجولوق ایشلری ایله ده یاددا قالاردی. اینسانلار بوتون یورغون‌لوغونو قیش مؤوسومون‌ده آتار. قیش گؤروله‌جک ایشلرین آز اولماسی سببی ایله بیر دینله‌نمه و ایله‌نجه مؤوسومو حساب ائدیلیردی.
خالقیمیز قیش فصلینی خالق تقویمینه اویغون اولاراق، «چیلله» آدی ایله اوچ یئره بؤلوب. بونلاردان بؤیوک چیلله ۴۰ گون (۲۱ دئکابر-۳۰ یانوار)، کیچیک چیلله ۲۰ گون (۳۱ یانوار-۲۰ فئورال)، آلا چیلله و یا آلا چولپاو (بوز آی دا دئییلیر) ایسه بیر آی (۲۰ فئورال-۲۰ مارت) داوام ائدیر. چیلله بایرامی، چیلله گئجه‌سی قیش باشلاندیغی گون قئید ائدیلیر. چیلله گئجه‌سی ایلین ۳۶۵ گئجه‌سینین ان اوزونو و قیشین باشلانغیج گئجه‌سی‌دیر. منبع‌لرده قئید ائدیلیر کی، «چیلله» «چئهیل» سؤزون‌دن‌دیر، معناسی «قیرخ» دئمک‌دیر. خالق آراسین‌دا «آغیرلیق، درد، کرامت، خسته‌لیک» معنالارین‌دا دا باشا دوشولور. چیلله بایرامی خصوصی قئید ائدیلر، بو بایراما هله بیر نئچه گون اول‌دن حاضرلیق گؤرولردی.
بایرام گونو، دئمک اولار کی، بوتون ائولرده چیلله قارپیزی کسیلردی. هر کس چالیشاردی کی، همین گون ائوین‌ده چیلله قارپیزی اولسون. قارپیز چیلله گئجه‌سینین ان گؤزل پایی حساب اولونور. اکثر عائله‌لر بئله قارپیزلاری اولجه‌دن آلیب ساخلایاردیلار. ائتنوقرافیک ماتئریاللارا اساس‌لاناراق دئمک اولار کی، ناخچیوانین آرازبویو کندلرینین اکثریتین‌ده چوخ دا بؤیوک اولمایان، قالینقابیق‌لی خصوصی قارپیز نؤوو اکیلمیش‌دیر کی، بئله قارپیزلاری اوزون مدت، حتی نووروزا قدر ساخلاماق اولورموش. چیلله‌یه ساخلانیلاجاق قارپیز تام یئتیشممیش و ساپلاق‌لی اولسا، داها یاخشی قالار. چیلله قارپیزی خاراب اولماسین دئیه، اونو اوت و یا سامانین ایچری‌سین‌ده ساخلاییردیلار.
چیلله قارپیزینا بوللوق، برکت رمزی کیمی باخیلیر. ائتنوقرافیک ماتئریاللارا گؤره، چیلله گئجه‌سین‌ده قارپیز کسمک قیشی خوش قارشیلاماقلا برابر، اوندان قورخماماغا ایشاره‌دیر. دیگر معلوماتا گؤره، چیلله‌ده قارپیز کسه‌ن‌ده دئیرلر کی، «آی قارپیز، سنی من نئجه کسیرم‌سه، چیلله‌نی ده بئله تئز کسیم». یعنی قیشا، شاختایا یئنی‌لمییم، اونو دردسیز، بلاسیز باشا ووروم. بعضی رایونلاردا (اوردوباد، شرور) یاش‌لی اینسانلارین وئردیی معلوماتا گؤره، چیلله‌ده قارپیز کسیلیر کی، گونوموز قیرمیزی، یعنی گونش‌لی اولسون. چیلله قارپیزی کسیله‌ن واخت خالق آراسین‌دا نیتئتمه عادتی ده ایجرا اولونور. بو زامان قارپیزین باش طرفینی کسه‌رک دؤرد یئره آییریب آتیرلار. اگر ایکی‌سی عینی رنگ‌ده – آغ و یا یاشیل اولارسا، نیت قبول ائدیلمیش حساب اولونور. بو دا بئله بیر فیکیر سؤیله‌مه‌یه اساس وئریر کی، چیلله گئجه‌سی قارپیزین قابیغینین بیر حیسه‌سینین دؤرد یئره بؤلونوب نیت توتوب آتیلماسی، بلکه ده، دؤرد فسیلله، آتیلان قارپیز قابیقلارینین رنگلرینه اویغون (آغ و یاشیل) نیتین قبول اولماسی ایسه فسیللرین علامتلری ایله الاقداردیر. بون‌دان باشقا، قارپیز کسیب یئددی ائوه پای گؤندریلیردی. چیلله بایرامی گونو نیشان‌لی قیزلارین، تزه گلینلرین بایرام گؤروشونه (چیلله بایرامینا) گئدردیلر. بایرام‌لیقلار ایچری‌سین‌ده چیلله قارپیزی خصوصی یئر توتاردی.
بو قارپیز، چـیله قــارپیز،
دوشـوب‌دور دیله قارپیز.
یـیغـیلــیب خونـــچـالارا
گـئـدیـر یارگیله قــارپیز.
شرور رایونونون بعضی کندلرین‌دن توپلانمیش ماتئریاللارا گؤره، نیشان‌لی قیزلارا قارپیز آپاران‌دا اونون یانینا بیچاق دا قویارمیشلار. قارپیز آپاریلان بیچاقلا کسیلر و سونرا یئنی‌دن اوغلان ائوینه قایتاریلارمیش.اوردوباد بؤلگه‌سین‌ده ایسه همین گون ائوده اون یئمکلری (خشیل، ترک، قویماق)، هدیک بیشیریلر، قووورغا قوورولار، قوووت چکیلرمیش.ائتنوقرافیک ماتئریاللارا اساس‌لاناراق دئمک اولار کی، چیلله‌ده قارپیز اولمادیق‌دا بئله، باشقا بیر مئیوه کسیلمه‌لی‌دیر. خالق آراسین‌داکی اینانجا گؤره، کیم بو گئجه چوخ‌لو مئیوه یئسه، او، بوتون قیشی خستلنمز. اوردوباد بؤلگه‌سینین بعضی کندلرین‌ده مؤوجود اولان عادته اساساً، چیلله‌ده قارپیز یوخ‌دورسا، اورکلر سرین اولسون دئیه، قاتیق یئیردیلر.
همین گئجه سوفره‌یه آدلاری «ق» حرفی ایله باشلایان نعمتلر دوزولرمیش؛ مثلاً: قارپیز، قووون، قاتیق، قووورغا، قایساوا، قووورما، قوووت و سایر.
قئید ائدک کی، قارپیزین قیرمیزی رنگ‌ده اولماسی گونشین رمزی کیمی ساییلا بیلر کی، بو دا ایستی‌لیگی چاغیرماق آنلامی ایله باغلی‌دیر.
ائتنوقرافیک ماتئریاللارا گؤره، خالق تقویمینه اویغون اولاراق، بؤیوک چیلله‌نین بیرینجی اونگونلویو (دئکابر آیی) «قاری قاتیل‌دی کوفله‌یه»، یانوار آیینین اولی ایسه «قاریبوغان» آدلانیر.
بؤیوک چیلله‌نین سونلارینا ایسه «قوردون اینسانا یئریک‌لییه‌ن دؤورو» دئییلمیش‌دیر.
بو دا اونونلا الاقداردیر کی، ایلین بو دؤورون‌ده قورد (جاناوار) آج قالدیغی اوچون اینسانلارا دا هوجوم ائدیر. قیشین برک شاختالی گونلرینه هم ده «قیشین قولون (آتین بالاسی) سالماسی» دؤورو دئییلیر.
چیلله ایله باغلی عادتلردن بحث ائدرکه‌ن اونو دا قئید ائتملیگیک کی، بزه‌ن بو بایرام زردوشتلوکله الاقلندیریلیر.
بو، تامامیله یانلیش فیکیردیر.
چیلله بایرامی خالق تقوی‌می ایله باغلی کئچیریله‌ن بایراملاردان بیری‌دیر.ن
اخچیوان‌دا قیشین بزیی اولان قارین اهالی آراسین‌دا بیلینه‌ن آدلاری اولموش‌دور.
بونلار قوشباشی، چوبانیارماسی، کپک، قاریئیه‌ن، پوسک و سایردن عبارت‌دیر.
ناخچیوان‌دا قیشلا باغلی تقویم عادتلری تاریخین ایلکین دؤورلرین‌ده فورمالاشماقلا بیر سیرا خصوصیتلرینه گؤره دیگر تورک خالقلاری ایله اورتاق جهتلره مالیک‌دیر.
آسف اوروجوو
About Author
پست های مرتبط
چطور نام همسر سابق را از شناسنامه حذف کنیم؟
این شما و این هم شگفت‌انگیزترین اولِ مهر تاریخ
یازده حقیقت هشداردهنده که اگر می‌ترسید، نخوانید!