شناخته‌شده‌ترین شاعر ناشناختۀ فارسی

شامگاه گذشته (دوشنبه_بیستم مهرماه)، به مناسبت بزرگداشت حافظ، نشست مجازی «دور همی با حافظ» به همت گروه زبان و ادبیات فارسی ، معاونت امور دانشجویی و فرهنگی دانشکده ادبیات و علوم انسانی و انجمن علمی دانشگاه اصفهان برگزار شد.

مهدی نوریان، ادب پژوه ایرانی و استاد بازنشسته گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان در این نشست گفت: هرچه در مورد حافظ بگوییم، طوری که باید و شاید حق این شاعر بزرگ ادا نمی‌شود و با اینکه در این سال‌ها مقالات متعدد و کتاب‌های مختلفی دراین‌باره نوشته‌شده، هنوز در هر محفلی بحث بر سر حافظ در میان است و در داخل و خارج از ایران، از او سخن گفته می‌شود.

به عقیدۀ او، ایران چهار شاعر بزرگ، در حکم چهار ستون اصلی شعر فارسی دارد که این شاعران «حکیم ابوالقاسم فردوسی»، «مولانا جلال‌الدین بلخی»، «سعدی» و «حافظ» هستند و البته اگر بخواهیم ستون پنجمی هم برای بنای ادبیات ایران قائل باشیم، او کسی نیست جز «حکیم نظامی گنجوی».

این ادب پژوه ادامه داد: این شعرا هر یک در زمینه کاری خود به اوج رسیده‌اند و اصلاً نمی‌توان فردی را به دیگری برتری داد، اما در مورد حافظ به یقین می‌توان ادعا کرد که او محبوب‌ترین شاعر ایرانی است.

نوریان افزود: همه‌ساله تیراژ بالایی از دیوان حافظ در اشکال و ابعاد مختلف چاپ می‌شود و همواره به فروش می‌رسد؛ در ریشه‌یابی علت این استقبال از نسخ دیوان حافظ می‌توان گفت که حافظ زبان حال فرهنگی همه ما ایرانیان است و او تمام چیزی که در فرهنگ ما وجود داشته را به‌صورت عصاره‌ای لذت‌بخش و شیرین درآورده و در نهایت با غزل‌هایی که تعدادش در قیاس با تعداد شعرهای دیگر شاعران بیشتر هم نیست به محبوب‌ترین شاعر ما بدل شده است.

نویسنده مقاله «اصفهان در جام جهان‌نمای حافظ» تصریح کرد: راز محبوبیت حافظ، در ایجاد احساس همدلی و هم‌زبانی با او است. یکی از علت‌های مهم ارجاع به دیوان حافظ برای فال گرفتن این است که حافظ از ضمیر ناخودآگاه همه ما سخن می‌گوید و همه ما می‌توانیم آرزوها، اندیشه‌ها و علایق خود را در شعر حافظ پیدا کنیم.

او یادآور شد: حافظ در درجه اول، یک شاعر هنرمند است و هدف اصلی او از سرودن اشعار ایجاد لذت هنری است، این چیز کمی نیست و بسیار ارزشمند است، اما درعین‌حال، حافظ تک‌بعدی نیست و به مسائل بسیار گوناگون در اشعارش اشاره‌کرده؛ به‌طوری‌که شعر حافظ شامل مضامین اجتماعی، تاریخی، سیاسی و دینی است و عرفان هم یکی از جلوه‌های شعر اوست.

به گفتۀ نوریان، تفاوت حافظ و مولانا در همین تأخر و تقدم ویژگی‌های عارفانه و شاعرانه است؛ چنانکه مولانا عارفی است که از شعر استفاده می‌کند تا عرفان خود و مطالب عرفانی را بیان کند اما حافظ برعکس، شاعری است که از مضامین عرفانی برای زیبا شدن شعرش استفاده می‌کند و بنابراین در درجه اول باید حافظ را یک شاعر هنرمند به حساب بیاوریم که عرفان هم یکی از ابزارهایی است که در شعرش استفاده می‌کند.

این مدرس دانشگاه خاطر نشان کرد: در حقیقت عرفان و شعر از یک جا سرچشمه می‌گیرند و به قول عرفا، شعر و عرفان هر دو با دل انسان ارتباط دارد و نه با عقل، بنابراین شعر و عرفان خیلی خوب می‌توانند باهم جفت شوند و در این بین، حافظ زیرکانه توانسته این دو عنصر را به یکدیگر پیوند دهد.

نوریان، دو علت بروز اختلاف در نسخه‌های گوناگون دیوان حافظ را محبوبیت شاعر و خود شاعر دانست و دراین‌باره توضیح داد: به دلیل محبوبیت حافظ، نسخه‌برداری‌های زیادی از دیوانش شده و هرچه تعداد این نسخ بیشتر باشد طبعاً تفاوت آن‌ها هم بیشتر می‌شود، حافظ مورد علاقه همگان بوده و با استنساخ چندباره دیوان او، علاوه بر اینکه آثارش ماندگار شده تغییراتی هم در اشعار او به وجود آمده است.

او تأکید کرد: نباید فراموش کرد که بعضی از این تغییرات توسط خود حافظ صورت گرفته و نمونه‌هایی از این تغییرات حتی در شعر شعرای معاصر هم رخ می‌دهد! به‌عنوان‌مثال، حافظ شعری را در یک سال سروده و ده‌ها سال بعد، در نوشتار مجدد دیوان برای کسی، بخشی از شعر قدیمی خود را تغییر داده است. نمونه این تغییرات در اشعار شهریار و یا کتابِ «بهترین امید» مهدی اخوان ثالث هم معروف است و کار دور از انتظاری به حساب نمی‌آید. حافظ هم به‌احتمال خیلی زیاد این کار را کرده‌ و سبب بروز تفاوت در نسخ مختلف دیوان خود شده است.

این ادب پژوه، اولین اقدام مهم، عالمانه و اصیل در راه تصحیح انتقادی دیوان حافظ را، تصحیح علامه محمد قزوینی و مرحوم دکتر قاسم غنی دانست و افزود: آن‌ها نسخه‌ای مورخ ۸۲۷ (۳۵سال بعد از درگذشت حافظ) را اساس تصحیح خود قرار دادند و با نسخ دیگر مقابله کرده و این تصحیح را منتشر کردند و این تصحیح سال‌ها تنها مرجع محققان بود.

به گفته این استاد ادبیات، تلاش دیگر در این راستا توسط مرحوم استاد پرویز خانلری انجام‌شده است: سال‌ها پیش استاد خانلری حدود ۸ سال بعد از چاپ علامه قزوینی تصحیحی را بر اساس نسخه‌ی قدیمی‌تر و البته ناقص (تا یک‌چهارم دیوان حافظ) انجام داد، البته کار آقای خانلری تا ۱۴ نسخه از قدیم‌ترین نسخ با فاصله حداکثر ۵۰ سال از وفات حافظ را مقایسه کرد و به‌این‌ترتیب تصحیح عالمانه دیگری از دیوان حافظ منتشر شد.

او ادامه داد: دکتر رشید عیوضی، استاد دانشگاه تبریز هم در اواخر عمر خود، دیوانی به اسم «حافظ برتر» چاپ کرد که نسخه‌ای علمی و با ارزش است.

نوریان معتقد است اگر کسی بخواهد با حافظ فال بگیرد و از یافته خود لذت ببرد، چاپ‌های متفاوت و تصحیحات مختلف برای او فرقی ندارد، اما اگر جنبه علمی و تحقیقاتی مراجعه به دیوان اهمیت داشته باشد، بهتر است به نسخ نامبرده مراجعه کند.

این استاد پیشکسوت دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان در ادامه گفت: در سال‌های اخیر تعدادی  سودجو، چاپ‌های بسیاری از کتاب شعرای مختلف و به‌ویژه حافظ را با ارزش پایین به چاپ می‌رسانند که اغلب آکنده از اشتباهات نوشتاری و حتی تحریف و سرقت ادبی است و به همین دلیل در هنگام خرید باید به اصیل بودن کتاب منتخب اشعار توجه کرد.

او ویژگی‌های شاعرانه حافظ را رندی و زیرکی این شاعر اجتماعی در استفاده از واژگان گیرا، در جای مناسب دانست و تبحر شیرین این شاعر در استفاده از این ویژگی را یکی دیگر از رازهای ماندگاری اسم حافظ برشمرد.

علی‌اکبر احمدی، عضو هیئت‌علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان نیز در نشست «دور همی با حافظ» با بیان این نکته که «اطلاعات در مورد حافظ اندک و ناقص است»، حافظ را «شناخته‌شده‌ترین شاعر ناشناخته فارسی» معرفی کرد که در قرن هشتم، یعنی یکی از پر آشوب‌ترین دوران تاریخ، زندگی می‌کرده است.

احمدی یادآور شد که سطحی‌ترین صورت نگاه کردن به حافظ، فال گرفتن از دیوان او و عالی‌ترین سطح، نوشتن مقالات علمی و تخصصی در مورد اوست.